γιόγκα

Ένα από τα έξι ορθόδοξα συστήματα της ινδικής φιλοσοφίας, κατά το οποίο, μαζί με τις θεωρητικές απόψεις, κατέχει πρωταρχική σπουδαιότητα η τεχνική για την κυριαρχία του πνεύματος και του σώματος. Ο όρος γ. προέρχεται από τη σανσκριτική λέξη yuj, που σημαίνει συνενώνω (λατινικά jugum, ελληνικά ζυγός) και εκφράζει την ένωση ή την προσπάθεια για ένωση, ενώ ο γιόγκι, ο οπαδός δηλαδή της γ., είναι εκείνος που βάζει κάτω από ζυγό τις αισθήσεις και τις σκέψεις προσπαθώντας να επαναφέρει την ανθρώπινη συνείδηση στην αρχική κατάσταση της καθαρής συνείδησης. Συγγενής με τη σάμκια (samkhya), της οποίας αποτελεί τη φιλοσοφική βάση, η γ. δέχεται μία αιώνια και παγκόσμια διαρχία: την πρακρίτι (prakrti) ή natura naturans στα τρία της γκούνα (guna) ή δυναμικά συστατικά στοιχεία, και την πουρούσα (purusa) ή συνείδηση, αιώνια και ατάραχη μονάδα, που επενεργεί στην πρακρίτι, η οποία είναι υποταγμένη σε αυτή κατά τη διαδικασία της απελευθέρωσης από το κάρμα. Σε αντίθεση όμως με την αθεϊστική σάμκια, η γ. προϋποθέτει μία προσωπική θεότητα. Ο ΙσβάραΚύριος είναι μία ιδιαίτερη πουρούσα, ψυχή ελεύθερη και αμόλυντη στους αιώνες, αδιάφορη και απαλλαγμένη από τις πρωτόγονες αντιλήψεις, η οποία όμως, υπό την επίδραση των μετέπειτα θρησκευτικών ρευμάτων, θεωρήθηκε ο υπέρτατος ρυθμιστής των κοσμικών και ατομικών εξελίξεων, σε μία ισχυρή σχέση αγάπης με τον πιστό που εγκαταλείπεται σε αυτόν. Για να φτάσει κανείς στη σαμάντι (samadhi), δηλαδή στην υψηλότερη κατάσταση στοχασμού, η οποία προηγείται της επιστροφής της ψυχής στην κατάσταση της καθαρής συνείδησης, είναι αναγκαίες οι ηθικές αρχές (αποφυγή της βίας, ειλικρίνεια, αποφυγή της κλοπής, αποχή και πενία, μελέτη και αφοσίωση στον Ισβάρα), καθώς και οι αρχές που αφορούν την υγεία και τη φυσική άσκηση και οι οποίες συγκεντρώνονται στις στάσεις του σώματος και κυρίως στην αναπνοή. Η τελευταία επιτρέπει την απόσταση της ψυχής από το σώμα με τη βοήθεια της συνάρτησης μεταξύ της αναπνοής, της καρδιάς και της γαλήνης του πνεύματος. Ο γιόγκι, καθιστός, με τα χέρια στους μηρούς κοντά στον βουβώνα, το πηγούνι παράλληλο προς το έδαφος, τα μάτια κλειστά και την προσοχή σε ένα σημείο μεταξύ των φρυδιών, επιβραδύνει χωρίς υπερβολή την αναπνοή με βαθιές εισπνοές και εκπνοές. Γίνεται έτσι ένας συνειδητός και παθητικός παρατηρητής της αναπνοής, χωρίς να χρησιμοποιήσει τη θέληση για να την κατευθύνει. Μέσω διαφόρων βαθμών στοχασμού και συγκέντρωσης, επέρχεται η απόσπαση από τα αντικείμενα και τις ιδιότητές τους πρώτα με τη συνειδητή συγχώνευση του υποκειμένου–αντικειμένου και ύστερα με την υπερνίκηση κάθε ορθολογικής ή διανοητικής επιβολής· και ενώ δεν υπάρχουν πλέον οι περιορισμοί του χώρου και του χρόνου, φτάνει στη σανάντα (sananda), δηλαδή στη μακάρια ένωση, κατά την οποία ο γιόγκι βλέπει μπροστά του την πρακρίτι και τις αρχές του διαποτισμένες από καθαρή φωτεινότητα. Η ασκητική πρακτική της γ. ανάγεται σε πανάρχαιους χρόνους και οι ρίζες της βρίσκονται στις θρησκευτικές πίστεις των προαρίων Ινδιών, αν όχι και σε πανασιατικά έθιμα. Κατά τη βεδική περίοδο εμφανίστηκαν σπάνια μόνο ίχνη της, αλλά στο κλασικό έπος Μαχαβαράτα και ιδιαίτερα στο ποίημα Βαγαβαδγκίτα η σκέψη της γ. είναι σαφέστερη. Αργότερα έλαβε τη μορφή οργανικού κείμενου, αν ευσταθεί η επικρατούσα άποψη ότι οι γιογκασούτρα (αφορισμοί της γ.), γράφτηκαν κατά τον 2o αι. π.Χ. από τον Παταντζάλι. Από τα διάφορα συστήματα της γ. η ράτζα γ.βασιλική γ. είναι η πληρέστερη, η κάρμα γ. τονίζει ιδιαίτερα τη δράση, η τζνάνα γ. γ. τηςγνώσης εφαρμόζεται από τους οπαδούς της σάμκια, η μπάκτι γ. αφορά την πλευρά της ευσέβειας και, τέλος, η χάτα γ. ή γ. των δυνάμεων αφορά ιδιαίτερα τις σωματικές ασκήσεις με εξαιρετικά ψυχοσωματικά αποτελέσματα. Είναι γνωστό ότι η πρακτική άσκηση της γ. δημιουργεί στο άτομο όχι απόλυτα φυσιολογικές ιδιότητες καθώς αναστρέφονται ορισμένες σωματικές και διανοητικές λειτουργίες. Έχει παρατηρηθεί ότι οι σφυγμοί αυτού που ασκεί τη γ. μπορούν να κατέβουν στους τέσσερις το λεπτό, ότι το σώμα μπορεί να φτάσει σε κατάσταση καταληψίας κ.ά. Συχνά καταγράφονται φαινόμενα τηλεπάθειας και ανύψωσης του σώματος. Δεν είναι όμως ασφαλώς αυτός o σκοπός του γιόγκι, o oποίος χρησιμοποιεί τα παραπάνω σε ένα δεδομένο στάδιο της τελειοποίησής του, μόνο για να γνωρίσει καλύτερα τη φύση. Όσοι αρκούνται στις ασυνήθιστες αυτές εκδηλώσεις, όπως για παράδειγμα οι φακίρηδες ή οι Ινδοί μάγοι, θεωρούνται αποτυχημένοι γιόγκι. Στη Δύση, η γ. διαδόθηκε από τον 19ο αι., αλλά κυρίως με μερική και διαστρεβλωμένη μορφή (π.χ. η γυμναστική γ.), με την εξαίρεση μερικών σοβαρών οργανώσεων, όπως της Γενεύης. Πιο σπουδαίες και γόνιμες είναι, αντίθετα, οι σχέσεις μεταξύ της γ. και της αναλυτικής ψυχολογίας του Γιουνγκ, η οποία στην ψυχική δραστηριότητα των γιόγκι και στους οραματισμούς και στοχασμούς τους αναγνωρίζει αρχές και θέματα που περιλαμβάνονται στη θεωρία του ασυνείδητου. Δύο στάσεις γιόγκα («ασάνα»): η «ουστρασάνα» ή στάση της καμήλας (αριστερά) και η «σιρσασάνα» ή κατακέφαλη στάση (δεξιά). Γιόγκι εκτελεί τη στάση «σιρσασάνα». Γιόγκι στην στάση που οδηγεί στη «σαμάντι», δηλαδή στην υψηλότερη κατάσταση στοχασμού. Η ζωή που κάνουν οι Ινδοί ασκητές συνεπάγεται όχι μόνο κάθε είδους στερήσεις αλλά και την ημερήσια εκτέλεση ασκήσεων γιόγκα, για να φτάσουν στην πλήρη κυριαρχία του σώματός τους.

* * *

το

αρχαία διδασκαλία τής Ινδίας, η οποία αναφέρεται στην επιβολή τού ανθρώπου πάνω στο πνεύμα και το σώμα του.

[ΕΤΥΜΟΛ. Ξεν. όρος που ανάγεται στο αρχ. ινδ. yoga «ζεύξη, ένωση» < yunakti «ενώνει»].